غیبت طوسی: ترجمه کتاب الغیبه

کتاب الغیبه از بهترین و مهمترین و کاملترین منابع شیعه در مورد مسئله غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است. شیخ طوسی در نگارش این اثر ارزشمند و گرانبها شیوه‏هایی نو و ابتکاری به کار گرفته و به تمام جوانب غیبت امام زمان اشاره نموده و با استدلال به قرآن و روایات پیامبر و ائمه معصومین علیهم‏السلام و حکم عقل به پاسخ گویی شبهات و اشکالات مخالفین پرداخته است.
روایات بسیاری درباره غیبت امام آخر شیعیان در مجامع حدیثی شیعه وارد شده و نویسندگان متعددی در طول تاریخ تلاش نموده اند تا به گونه های مختلف و متفاوتی این احادیث را جمع آوری کنند. این امر علاوه بر آنکه اهتمام ائمه طاهرین علیهم‏السلام برای آماده سازی شیعیان با مواجهه با غیبت را نشان می دهد، شاگردان مکتب اهل‏بیت و مدافعان حریم اعتقادی شیعه را نیز بر آن داشت که به تألیف رساله و کتاب در تبیین و توضیح مسأله غیبت اقدام نمایند؛ به گونه‏ای که حتی می‏توان کتاب‏هایی را با عنوان یا موضوع غیبت امام زمان، قبل از تولد ایشان سراغ گرفت. همچنین است کتاب‏هایی که در زمان غیبت صغرا و به ‏ویژه در سال‏های آغازین آن تألیف شده است: مانند کتاب الغیبة ابواسحق ابراهیم بن اسحاق احمدی نهاوندی (م۲۶۹ق) و نیز کتاب الغیبة نعمانی (م حدود ۳۶۰ق).

گفتنی است که آنچه غیبت نویسان در نوشتن این کتاب‏ها بیشتر به آن توجه داشته‏ اند، همان رفع حیرت و سرگردانی شیعیان بوده است؛ چنان‏که نعمانی در بیان انگیزه‏اش از تألیف کتاب الغیبة همین مطلب را بیان داشته است.

تا این‏که نوبت به شیخ ‏الطائفه ابوجعفر محمّد بن حسن طوسی (م۴۶۰ق) می‏رسد که قوی‏ترین براهین عقلی و نقلی را بر وجود امام دوازدهم، غیبت و ظهور ایشان در کتابی با عنوان الغیبة فراهم آورده است.

کتاب الغیبه از بهترین و مهمترین و کاملترین منابع شیعه در مورد مسئله غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است. شیخ طوسی در نگارش این اثر ارزشمند و گرانبها شیوه‏ هایی نو و ابتکاری به کار گرفته و به تمام جوانب غیبت امام زمان اشاره نموده و با استدلال به قرآن و روایات پیامبر و ائمه معصومین علیهم‏ السلام و حکم عقل به پاسخ گویی شبهات و اشکالات مخالفین پرداخته است.

این کتاب از زمان نگارش تا حال در طول هزار سال پیوسته مورد توجه علما و فقهای شیعه بوده و بزرگان در تألیفات خود بسیار به آن استناد کرده و از آن نقل نموده‏اند.

شیخ طوسی، خود نامی برای این کتاب اختیار ننموده است، ولی شیخ آقابزرگ تهرانی هم در الذریعة و هم در مقدمه سودمندی که بر این کتاب نوشته آن را «الغیبة» نامیده است.

شیخ الطائفه، کتاب را با براهین عقلی بر اثبات امام آغاز می کند:
به نظر شیخ به دو گونه در باب غیبت امام زمان (عج) می‏توان بحث نمود: یکی این‏که سخن را از وجوب داشتن رئیس و امام آغاز کنیم و دیگر آن‏که بحث را از متفرع بودن غیبت امام مهدی علیه‏السلام بر ثبوت امامت ایشان پی بگیریم.

ایشان، ابتدا طریق اول را دنبال می کند و بر وجوب داشتن امام و وجوب عصمت او دلیل می آورد. در این میان به اعتراضی بر نظر سید مرتضی، استاد مصنف، درباره غیبت نیز پاسخ گفته شده است.
پس از آن با توجه به طریق دوم، مبنی بر اقامه دلیل بر امامت حضرت مهدی، نخست فساد اعتقاد فرقه‏هایی چون کیسانیه،(۱۲) ناووسیه،(۱۳) واقفه،(۱۴) فطحیه(۱۵) و محمدیه(۱۶) بیان شده است، که فرقه واقفه بسیار مفصل‏تر از بقیه بحث شده است.

در ادامه به مسائلی چون حکمت غیبت، چگونگی اقامه حدود در زمان غیبت امام، چگونگی رسیدن به حق در این دوران، کیفیت ولادت امام مهدی (عج) و چرایی مستور بودن آن و چرایی و چگونگی طول عمر حضرت، اشاره شده است.

در مبحث اخیر، در اثبات طبیعی ‏بودن عمر حضرت حجت (عج)، به طول عمر حضرت آدم، نوح و خضر علیهم‏ السلام و برخی از معمرین چون لقمان بن عاد، سلمان فارسی، ربیع بن ضبع و شماری دیگر ـ که نامشان در کتب تاریخ آمده ـ اشاره شده است.

سخن درباره کسانی که به دیدار حضرت نایل شده اند، برخی از معجزات آن حضرت و توقعیات امام، بخش دیگری از کتاب را تشکیل می دهد.

در ادامه، وکلای مذموم و ممدوح برخی از ائمه علیهم‏السلام (از امام باقر علیه‏السلام به بعد) آورده شده است. از ممدوحین شانزده نفر، کسانی چون: حمران اعین، مفضل بن عمر، و صفوان بن یحیی و ایوب بن نوح و از مذمومین هفت نفر افرادی نظیر: صالح بن محمّد سهل همدانی، علی بن ابی حمزه بطائنی و ابوطاهر محمّد بن علی بن بلال.

پس از این به چهار نایب امام زمان علیه‏السلام در غیبت صغرا، یعنی: ابو عمرو عثمان بن سعید عمری، ابو جعفر محمّد بن عثمان بن سعید عمری، ابوالقاسم حسین بن روح و ابوالحسن علی بن محمّد سمری، اشاره شده است.

در پایان کتاب نیز به برخی از مسائل مربوط به غیبت پرداخته شده است. مباحثی چون: مقدار عمر حضرت، علائم و نشانه ‏های ظهور و برخی از صفات، ویژگی ‏ها و سیره امام زمان (عج).

شیخ طوسی در مقدمه کتاب انگیزه خود را از نگارش این کتاب این گونه بیان می‏فرماید:

«من این کتاب را به درخواست شیخ بزرگوار که خداوند عمر ایشان را طولانی گرداند نگاشتم. ایشان درخواست فرموده بودند تا کتابی در باره غیبت صاحب الزمان املا نمایم و در آن سبب غیبت آن حضرت و علت طول کشیدن آن و…را بیان نمایم و اینکه چرا آن حضرت ظهور نمی‏کند؟ آیا مانعی در کار است؟ آن مانع چیست؟ و چرا ما نیازمند به آن حضرت هستیم؟من هم درخواست این شیخ بزرگوار را اجابت نموده و امر ایشان را اطاعت کردم، اگر چه وقتم کم و فکرم مشغول و مشکلات و موانع زندگی نیز فراوان است و حوادث ناگوار در این دوران یکی پس از دیگری اتفاق می‏افتد. من در این کتاب به نکاتی اشاره خواهم داشت که هیچ جای شک و تردیدی باقی نگذارد و سخنم را نیز طولانی نمی‏کنم چرا که اصحاب و اساتید و مشایخ ما در این باره کتاب‏های فراوانی نگاشته‏اند و در آن به شرح و بسط کامل مسئله امامت پرداخته‏اند.من در این کتاب در صدد پاسخ گویی به سؤالات گوناگون در این باره هستم و برای تایید سخنان خود به برخی از روایات نیز استناد خواهم کرد تا موجب تأکید و پذیرش آن از جانب علاقه مندان به روایات گردد و از خداوند متعال در انجام این مهم یاری می‏جویم».

سخن شیخ آقابزرگ تهرانی در معرفی این کتاب ـ که در مقدمه آن آمده و در روی صفحه اول برخی چاپ‏های آن نیز چاپ شده است ـ به خوبی گویای ارزش این تألیف شیخ طوسی است:

«این کتاب محکم ترین ادله و براهین عقلی بر وجود امام دوازدهم را بیان نموده است… و همچنین شبهات مخالفین و دشمنانی که منکر وجود و ظهور ایشان هستند را پاسخ داده است…»

ولی اهمیت و ارزش این کتاب را آن‏گاه می‏توان دریافت که تأملی کوتاه در آثار پیش از شیخ طوسی داشته باشیم. تا پیش از شیخ الطائفه کتاب‏های نوشته شده در موضوع غیبت حضرت مهدی علیه‏السلام بیشتر یا صبغه روایی دارند، یا تنها به بحث‏های عقلی پرداخته‏اند؛ مثلاً دو اثر الغیبة ابن‏ابی‏زینب نعمانی و کمال (الکمال) الدین شیخ صدوق شامل روایات غیبت‏اند که مؤلفان این دو آنها را در ابواب و موضوعات مختلف دسته بندی کرده‏اند. نیز در الفصول العشرة فی الغیبة شیخ مفید و چهار رساله کوتاه وی و نیز المقنع سید مرتضی ـ که هردو استاد شیخ طوسی بوده‏اند ـ تنها مباحث عقلی (کلامی) ارائه شده است، ولی در الغیبة شیخ طوسی شاهدیم که به هر دو جهت توجه شده و در کنار مباحث عقلی روایات متعددی نیز ذکر شده است. از این‏رو، می‏توان الغیبة شیخ طوسی را جامع مباحث عقلی و نقلی در موضوع غیبت دانست؛ چیزی که تا آن زمان کمتر سابقه داشته است؛ اگر نگوییم بی‏سابقه بوده است.

از آن‏جا که شیخ طوسی در مدت اقامتش در بغداد از سال ۴۰۸ق، از کتابخانه بزرگ این شهر، کتابخانه سابوریه (شاهپور بن اردشیر در سال ۳۸۱م، آن را بنا نهاد) با ده‏هزار و چهارصد مجلد کتاب نفیس استفاده می‏کرده است و مهم‏تر از آن، به مدت ۲۸ سال ملازم کتابخانه استاد خویش سید مرتضی (از ۴۰۸ تا ۴۳۶ وفات سید) با هشتادهزار مجلد کتاب بوده است، لذا در تألیف این کتاب باید از منابع قابل توجهی بهره برده باشد.

کتاب سلیم بن قیس هلالی، الغیبة و الاوصیاء محمّد بن علی بن ابی العزاقد الشلمغانی، نصرة الواقفة ابومحمّد علی بن احمد علوی موسوی، تلخیص الشافی، شرح الجمل، الذخیرة سید مرتضی، الفصول العشرة فی الغیبة شیخ مفید، المقنع سید مرتضی، الغیبة فضل بن شاذان نیشابوری و الکافی محمّد بن یعقوب کلینی، تنها برخی از کتاب هایی اند که می توان به عنوان منابع کتاب شیخ نام برد.

گفتنی است که ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی در رمضان سال ۳۸۵ هجری متولد شد. آثار شیخ صدوق پیشوای بزرگ شیعه که بالغ بر سیصد جلد کتاب و رساله می شد و هم چنین شهرت حکومت شیعی آل بویه و تالیفات و خاطرات دانشمند بزرگ صاحب بن عباد که چهارصد شاعر او را در شعر خود ستوده اند، همه و همه باعث شد تا شیخ در مسیر پیشرفت رشد فکری و عقلی قرار گیرد و حتی او را به سمت تکامل سوق دهد.